مرمت و تجدید غارها - بخش دوم و سوم

بخش دوم:

رفع گل و لکه ها از تشکیلات آهکی

شاید پاک کردن گل های شل از روی تزئینات آهکی با برسهای نرم و آبی که در غارها وجود دارد آسان باشد اما برای گلهای سفت و سخت شده اینطور نیست. مواقع زیادی است که گل ها یا سایر آلودگی های انسانی  بر روی فلااستونها یا تشکیلات آهکی سخت یا جذب منافذ بسیار ریز آنها شده و نمای آنها را لکه دار کرده اند. با استفاده از برس های پلاستیکی زبر، گل ها یا لکه ها را نمی توان برطرف کرد چون  بدرون رسوبات جذب شده اند و یا اینکه با رشد تشکیلات آهکی، آلودگی ها درون آنها نفوذ و در آنجا سخت شده و قشری از کلسیت روی گل ها و آلودگی ها را پوشانده است.

برای رفع این آلودگی ها دو راه وجود دارد. اول اینکه آنها را رها کنید و امیدوار باشید که با گذشت سالیان طولانی و نامشخص، کلسیت روی آنها را بپوشاند و کاملا از دید پنهان شوند و یا اینکه خودتان آن لکه های ناخوشایند را بر طرف کنید.

برای حذف آهکهای گلی شده باید بعضی از آنها را اندکی تراش دهید تنها به اندازه ای که به گل دسترسی پیدا کنید و آنرا حذف کنید. یعنی برای برطرف کردن گل، باید آهکی که رشد کرده، روی آن را فرا گرفته و در بند نگه داشته را بردارید و از طرفی به معنی اینکه ممکن است شما پاتینا که روی سطوح تشکیلات آهکی قرار گرفته را بردارید.

نکته بسیار مهم در پاکسازی تزئینات آهکی از لکه های گلی در این است که کاملا مطمئن باشید توسط انسانها و به اندازه کافی تازه باشند که آنها را امروزی بنامید زیرا ممکن است اینها لکه هایی طبیعی باشند که بر اثر ریزش آبهای ناخالص از بالا، سیلاب های شدید، زندگی گیاهی یا جانوری غار و یا انسانهای پیش از تاریخی بوجود آمده باشند.

قبل از تراش دادن روشهای دیگر را آزمایش کنید:

قبل از اینکه بخواهید لکه ها را با روش تراش دادن پاک کنید با روشهای ملایمتر مانند برسهای پلاستیکی، بطری آبپاش و یا سمپاش های پرفشار برای برطرف کردن بیشترین حد ممکن از گل های شل تا جای  امکان استفاده کنید. امکان استفاده از آب برای همه غارها مقدور نمی باشد اما شما میخواهید تشکیلات آهکی یا لکه را تراش بدهید بنابراین تا جای ممکن باید عمل تراش دادن را به حداقل برسانید.

اینکه کارتان را با چه روشی تمام می کنید مهم نیست بلکه مهم اینست که باید آنرا با نهایت دقت انجام دهید. بیش از حد تراش دادن و یا کاری که با سرعت زیاد انجام شده باشد می تواند سطح تزئینات آهکی را صدمه بزند و برخلاف چیزی شود که مورد نیاز بود و خودش باعث ایجاد خسارت و بدنما شدن بشود. لکه برداری شیمیایی و هم فیزیکی می تواند باعث ایجاد عواملی شود که زندگی جانوران غارها و اکوسیستم آنها را در معرض خطر قرار دهد، جدای از اینکه برای شما هم خطرناک است.

لکه برداری از طریق شیمیایی:

لازم است که اشاره ای به لکه برداری از طریق شیمیایی کنیم زیرا ممکن است شخصی از این روش استفاده کند. استفاده از اسید بسیار خطرناک می باشد. اسیدها از یک طرف قابلت سوزاندن پوست شما (خورندگی) را دارند و از طرف دیگر می توانند اکوسیستم غارها را تهدید کنند. حتی اسیدها می توانند با آهک و مواد معدنی موجود در غارها واکنش نشان بدهند. برای استفاده از آنها نیاز به ابزار محافظ مانند عینک و دستکش دارید. با توجه به تحقیقات بعمل آمده بر روی اسیدهای مختلف و معایبی که آنها دارند پیشنهاد می شود از هیچ اسیدی برای پاکسازی در غارها استفاده نشود. استفاده از روشهای فیزیکی به مراتب سریعتر، بهتر، آسانتر و ایمن تر هستند.

لکه برداری از طریق فیزیکی:

لکه برداری فیزیکی روشی است که از موادی سخت تر از کلسیت برای  تراشیدن و ازبین بردن لکه ها استفاده می شود. از وسایل لکه برداری مانند سمباده و ابزار فلزی میتوان با احتیاط و در اندازه محدود استفاده کرد اما اینکار باید بآرامی انجام شود که عملی خسته کننده می باشد. برای قسمت های کوچک یا جاهایی که دسترسی آنها سخت هستند می توان از کاردک های پلاستیکی یا آچار پیچ گوشتی یا ابزارهای مشابه استفاده کرد. با این ابزارها باید ذره ذره کار کرد تا امکان آسیب دیدن سطح کلسیتها به حداقل برسد و تنها به اندازه ای که لازم است این کار را کنید. به طور یقین سمباده سطوح را خراش خواهد داد و بنابراین باید از آن تا حد امکان کم استفاده شود. باید به یاد داشت که فعالیت شما برای زیباتر کردن تزئینات آهکی آسیب دیده می باشد نه اینکه به آنها آسیب بیشتری بزنید پس در هنگام استفاده از این ابزارها نهایت دقت را بکار ببرید و سعی کنید تنها به اندازه ای که لازم است با آنها کار کنید. می توانید از دریل های شارژی و سنگهای صیغل دهنده یا براق کننده که روی آنها نصب می شود برای اینکار استفاده کنید که به مراتب سریعتر، تندتر و راحت تر از مواد شیمیایی می باشد.

بخش سوم:

پاک کردن گرافیتی ها

گرافیتی واژه ای ایتالیایی و در اینجا به معنای هر نوع نوشته اعم از نام، نام خانوادگی و یا هر طرح غیر ضروری و ناخوشایندی که در سطوح غیرلازم و محلهای نامناسب ایجاد شده باشد.

گرافیتی و رنگ نوشته هایی که در غارها با آنها مواجه می شویم معمولا شامل نام افراد یا گروه ها، تاریخ، امضا و علامتهای راهنما هستند و توسط افرادی بوجود می آیند که رفتاری خودپسندانه دارند و شاید بی اطلاع از این جریان باشند که این کارشان باعث آسیب رساندن به غارها می شود و نیز از حدود خود خارج شده اند و قوانین محلی و کشوری را نقض کرده اند.

سه نوع تعریف برای گرافیتی های موجود در غارها وجود دارد:

1.     پیش از تاریخی که توسط انسانهای باستان در هزاران سال قبل و پیش از تمدن ایجاد شده اند.

2.  تاریخی که این گونه توسط انسانهای متمدن اولیه و نوادگان آنها تا پیش از ظهور اسپری رنگ افشان ایجاد شده است.

3.   جدید که توسط انسانهای امروزی بجای مانده است که هیچ فایده تاریخی ندارند مگر اینکه باعث آسیب رساندن و زشت کردن غارها می شوند.

 اینطور به نظر می آید که تشخیص این سه گروه از هم آسان می باشد. اما در حقیقت تفاوت میان آنها برای چشمان بی تجربه خیلی سخت و دشوار می باشد. ممکن است بر روی نقاشی ها و نشانه های پیش از تاریخی، نوشته هایی از دوران تاریخی یا امروزی باشد. پاک کردن رنگ نوشته های جدید بدون آسیب رساندن به نقاشی ها پیش از تاریخی و یا نوشته های تاریخی که در زیر هستند ممکن است وظیفه ای باشد که فقط از عهده متخصصان اینکار بر بیاید. بیشتر از یکبار اتفاق افتاده که نوشته های تاریخی یا نقاشی های پیش از تاریخی روی دیوار غارها بوسیله کسانی که خواسته بودند رنگ نوشته های امروزی را محو کنند معدوم شده است. در این مواقع تنها قصد و نیت خوب داشتن کافی نیست بلکه باید بدانید که چه کاری انجام میدهید.

مستندسازی با عکس گرفتن از گرافیتی ها بسیار مهم است. اگر عکسها قبل از عملیات پاکسازی وتجدید آغاز شده باشد امکان دنبال کردن و گرفتن ردپای آنها در اسناد تاریخی و تشخیص دادن اینکه آیا اسامی و تاریخها از نظر تاریخی مهم هستند وجود دارد. اگرچه با عکاسی می توان وضعیت و شکل گرافیتی ها را در زمانی که با دستور مالکان غار و یا سازمانهای مربوطه داده شده ثبت کرد اما ممکن است بعدها تاریخ نویسان عکسها را به عنوان مدرک باارزشی بیابند. عکاسی از گرافیتی ها در قبل و بعد از عملیات مرمت و قرار دادن آنها در کنار هم برای تطبیق آنها روش خوبی است.

زنگار طبیعی و سبز رنگ (پاتینا)

قبل از اینکه رنگ نوشته ها را پاک کنید باید در مورد زنگاری که سطح سنگها را فرا گرفته بیشتر بدانید. سطح بیشتر سنگهای غارها با لکه هایی طبیعی، گرد و خاک، مواد ارگانیکی شامل باکتری، خزه، جلبک ، گیاهان و جانوران و ذرات دیگری پوشیده شده است. بسیار مهم است که تا جای امکان این سطوح پوشیده شده که آسیبی ندیده اند را دست نخورده باقی بگذارید. به عنوان مثال اگر رنگ نوشته پنج سانتی متر می باشد باید پنج سانتی متر را حذف کنید. ممکن است نیازمند این باشید که بصورت ماهرانه تغییر رنگ و ظاهر را طوری با هم ترکیب کنید که محل گرافیتی پاک شده از سنگهای مجاور آن قابل تشخیص و برجسته نباشد. بنابراین باید همانند نوعی هنرمند، رنگ نوشته را حذف کنید بدون اینکه آسیبهای ناخوشایند خود را بر روی تخته سنگها باقی بگذارید. 

انواع گرافیتی و چگونگی پاک کردن آنها:

·   مداد: بسیاری از تاریخها و امضاهایی که تا پیش از سال 1940 نوشته شده با مداد انجام شده است. برای حذف  اینگونه از گرافیتی ها باید کاملا مطمئن شد که اهمیت تاریخی ندارند اما از طرفی می توان آنها را به دلایل مختلفی نادیده گرفت. به عنوان مثال، ممکن است آنها به نوعی برای تاریخ نگاران و یا افراد محلی منطقه دارای ارزشهای تاریخی و معنوی باشند. شاید امضاها بوسیله جد یکی از مالکان انجام گرفته باشد و شاید اسامی افراد برجسته و معروف در میان آنها باشد.

·   حکاکی: بسیاری از امضاها، نخستین حروف از نام و نام خانوادگی و تاریخها در دیوار، کف، سقف و تزئینات آهکی غارها حکاکی شده اند. یک کارشناس مرمت ممکن است بین تاریخ حکاکی های خیلی جدید و حکاکی هایی که قدیمیتر و دارای قدمت و ارزش معنوی هستند با کارشناس دیگر اختلاف نظر داشته باشد. مثلا می توان حکاکی هایی که قدمت آنها بیش از 70 سال است را به حال خود رها کرد و بقیه آنها را حذف کرد.

·   رنگ نوشته ها: با توجه به نوع رنگ و سطح سنگ، گاهی اوقات پاک کردن آنها می تواند سخت و مخاطره آور باشد.  تا قبل از اختراع قوطی های اسپری رنگ، تمامی رنگ نوشته ها اصولا با قلم مو انجام می گرفت اما بعد از اختراع آن تقریبا تمام نقاشی ها با اسپری انجام گرفته است (از سال 1970 به بعد). از آنجایی که آنها دارای ارزش تاریخی یا باستانی نیستند بهتر است تمامی رنگ نوشته هایی که با اسپری انجام گرفته را پاک کنیم.

·   وسایل گوناگون دیگری برای ایجاد گرافیتی در غارها استفاده شده که کمتر از بقیه می باشد. قیر، مداد رنگی و حتی رژلب نیز در بعضی از غارها دیده شده که توسط افراد خرابگر استفاده شده و چهره غار را زشت کرده اند.

ابزارهای پاک کننده برای گرافیتی:

در حال حاضر هیچگونه ابزار خاص و جامعی وجود ندارد که ایده آلترین پاک کننده برای گرافیتی ها در تمامی شرایط باشد. چگونگی برطرف کردن گرافیتی بستگی به این دارد که تصاویر یا نوشته های ایجاد شده توسط شخص خرابگر و سطح سنگی که گرافیتی بر آن ایجاد شده از چه جنس و بافتی می باشد.

قاعده ساییدن؛ با چیزی شروع کنید که از سطح سنگ نرمتر باشد و ببینید که آیا عمل می کند یا خیر. اگر کار نکرد، با ابزاری سخت تر آزمایش کنید و اینکار را تا جایی ادامه دهید که به ابزار دلخواه برای کارتان دست پیدا کنید. سعی کنید که رنگ نوشته را بدون آسیب رساندن به سطح سنگ پاک کنید. بخاطر داشته باشید که تمام این فعالیتها برای این است که جلوه غار را بهتر از هنگامی که کارتان را شروع کرده بودید بشود. اگر بعد از عملیات پاک کردن، محل سابق رنگ نوشته بصورت خراشیده مشخص باشد شاید  بهتر باشد که گرافیتی را بدون دستکاری رها کنید. اگر در حال حاضر فنون لازم برای درست انجام دادن اینکار را ندارید با این تفکر که در آینده با دست پر از عهده اینکار برمی آیید رنگ نوشته ها را بحال خود رها کنید.

·   قلم مو پلاستیکی نرم: ممکن است بتوانید اثر مداد و ذغال را با قلم مو نرم نقاشی و یا تکه پارچه ای پاک کنید. هنگامی که با قلم مو برای زدودن گرافیتی کار می کنید شیوه برس زدن می تواند به این صورت باشد: با توجه به طرح و بافت سنگ  از سمتی به سمت دیگر حرکت کنید و یا بصورت حرکتهای دایره ای کوچک. برس زدن و حرکات دست را تا حد امکان با دقت و کنترل شده انجام دهید و سعی کنید روی گرافیتی برس بزنید و تا جای امکان از آن خارج نشوید و تا آنجا که می توانید روی سطوح خارج از گرافیتی برس نکشید. برس زدن ممکن است لعاب و زنگار طبیعی (پاتینا) روی سطوح را از بین ببرد پس با دقت کارتان را انجام دهید. از مسواک هم می توان استفاده کرد که برای قسمتهایی با قطر کم و یا سطوح سنگی ظریف بسیار ایده آل هستند، مانند فلااستونهای کلسیتی و یا مرجانهای غار.

·   برس پلاستیکی زبر و سفت: برسهای بسیار سفت به سطح سنگها آسیب وارد می کنند باستثنای سنگ آهکهای سخت، چرت و غیره. از این نوع برسها هنگامی استفاده کنید که قلم موهای نرمتر جوابگو نیستند و درصد آسیب دیدن سطوح سنگ کم باشد. 

·   برسهای سیمی: اگرچه برای رنگ نوشته ها و حجاریها موثر هستند اما قطعا باعث آسیب رساندن به سطوح سنگ می شود.

·   ابزارهای دیگر: از قبیل آچار پیج گوشی و میخ. برای فضاهای بسیار محدود، ابزارهایی که سر لبه دار فلزی یا پلاستیکی دارند برای برداشتن فیزیکی رنگ بصورت ذره ذره استفاده می شود. استفاده از این ابزار عملی بسیار خسته کننده و آهسته است اما در مواقعی بکار می آید که برسها بیش از اندازه نرم به نظر می آیند، ضخامت یک ناحیه بیش از اندازه بزرگ باشد، رنگ نوشته در یک درز یا شکاف کوچک و یا سطح سنگ بسیار حساس و ظریف باشد (مانند مرجانهای غار). هنگام استفاده از این ابزار باید بسیار با احتیاط بود.

·   ابزارهای الکتریکی: استفاده از دریل های شارژی و بدون سیم. می توان انواع گوناگونی از برسهایی که بر سر دریل نصب میشوند استفاده کرد که می توانند از برسهای نرم مانند براق  کننده های نایلونی تا برسهای سخت سیمی صیغل دهنده باشند که استفاده از هر کدام آنها به ترکیب سنگ و نوع گرافیتی بستگی دارد. از آنها هنگامی استفاده می شود که سطح سنگ پهن و مسطح است و هنگام استفاده باید با دقت بیشتری از آنها استفاده کرد که باعث آسیب رساندن به سطوح سنگ نشود.

·   مواد شیمیایی: توصیه فراوان می شود که از این روش استفاده نشود. مواد شیمیایی برای اکوسیستم غار و شاید هم برای افرادی که از آن استفاده می کنند خطرناک می باشد. در اینجا به طور خلاصه در مورد آنها صحبت می کنیم و اشاره ای به آنها داریم اما باز هم تاکید می کنیم که از آنها در غارها استفاده نکنید. اسیدها معمولا روی رنگها بخوبی عمل نمی کنند و خطر آنها برای انسانها و غارها کاملا مشهود است. فرآورده های رنگ بر تجاری می توانند برای نرم کردن رنگها موثر باشند و سبب شوند که رنگ از روی سنگ شل شوند اما آنها برای محیط زیست و انسانها خطرناک هستند. بعضی از مواد شیمیایی، دود یا بخاری غلیظ دارند که می توانند برای تنفس خطرناک باشند و اگر روی شما بریزند ممکن است پوست و چشم شما را آسیب برسانند.

 آب اکسیژنه می تواند بعضی از نقاشی های ضعیف و بی کیفیت را پاک کند. آب اکسیژنه هایی که در داروخانه ها یافت می شوند تنها 3  درصد دارای آب اکسیژنه هستند که محلول ضعیفی می باشند. آب اکسیژنه معروف به 30 درصد بسیار خطرناک است و از طرفی بر روی بسیاری از نقاشی های اکریلی و لاک الکلی (جلادار) بی اثر می باشد.

پاک کننده های گرافیتی مواد شیمیایی گوناگونی دارند که ممکن است شامل دی‌کلرومتان، سدیم هیدروکسید (سود سوزآور) باشند که اینها برای شما و اکوسیستم غارها خطرناک هستند. دی کلرومتان عنصری غیرفلزی و حلالی است که به عنوان ماده ای سرطانزا و مضر برای لایه ازون شناخته شده است. سود سوزآور با  قدرت خورندگی زیادش و پی اچ بالایی که دارد معروف می باشد و از این لحاظ جایی در غارها ندارد. بهتر است به هیچ وجه از مواد شیمیایی در غارها استفاده نکنید.

نکات مهم:

1.  پیشنهاد می شود مرمت استالاکتیتها و استالاگمیتها هنگامی انجام شود که مطمئن هستید افراد خرابگر دیگری برای شکستن و ازبین بردن آنها نمی آیند. بدترین حالت زمانی است که محبور شوید عملیات مرمت را چندین بار برای تزئینات آهکی یا غاری انجام دهید. تجربه نشان داده مرمت هنگامی مفید است که اقدامات حفاظتی در غار اعمال شده و یا غار به گیت و دروازه ورودی مجهز شده باشد.

2.  تجربه انجام اینکار را داشته باشید و یا با افرادی که در این فعالیتها تخصص و آشنایی کامل دارند همکاری کنید زیرا ممکن است روش و عمل شما باعث تخریب بیشتر و صدمه شود.

3.  صبر و شکیبایی داشته باشید. با آرامش و حوصله کار کنید و به اندازه کافی وقت به اینکار اختصاص دهید.

4.  این مقاله صرفا جهت آشنایی مقدماتی و اولیه با روش مرمت و تجدید غارهاست. سعی شده است که با چند نمونه از آسیبهای متداول و روشهای مرمت و پاکسازی آنها که در غارهای مختلف جهان انجام می شود آشنا شده باشید. برای مرمت و پاکسازی، روشها و شیوه های مختلفی وجود دارد که تنها به چند نمونه از آنها اشاره شده است.

نکته مهم: کاملا مشخص و بدیهی است که مرمت و بازگرداندن غارها هیچوقت نمی تواند کاملا خسارت و آلودگیها را از بین ببرد و ممکن است اثر تخریب کاملا خذف نشود. شاید گونه نادری از جانوران در غاری باشد که برای همیشه محو بشوند. شکستن یا خسارت وارد کردن به تزئینات آهکی که هزاران سال شکل گیری آنها طول کشیده بسیار ساده است اما مرمت آنها بسیار سخت و طاقت فرساست و چه بسا اینکه ممکن است هیچوقت به شکل اول خود بازنگردند. بنابراین بهترین کار انجام فرهنگ سازی و آشنا ساختن افراد و گروهها با تخریبهای عمدی و غیرعمدی است که موجب آسیب رساندن به غارها و موجودات آنها می شود و این فعالیتها باعث می شود که تخریبها و آلودگی ها کمتر و کمتر شود و شاید به روزی برسیم که اصلا لازم نباشد دست به اقدامات مرمتی و حفاظتی در هیچ غاری بزنیم.

باید بخاطر داشته باشیم که همه ما نسبت به طبیعت و حفظ آن برای آیندگان مسئول هستیم.

طاهر شاهواری